(به نقل از دانشنامه آزاد ویکی پدیا)

شهروندی: همانطور که روش است از مشتقات شهر است. شهروندی را قالب پیشرفته شهرنشینی می دانند. به باور برخی از کارشناسان، شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام گذارده و به مسئولیت های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل نمایند به شهروند ارتقاء یافته اند.
شهروندی تا پیش از این در حوزه اجتماعی شهری بررسی می شد اما پس از آن شهروندی مفاهیم خود را به ایالت و کشور گسترش داده است، اگرچه امروزه بسیاری به شهروندی جهانی نیز می اندیشند. شهروندی امروزه کاربردها و معانی مختلفی یافته است.

شهروند و حقوق شهروندی

یک شهروند یک عضو رسمی یک شهر، ایالت یا کشور است. این دیدگاه، حقوق و مسئولیت هایی را به شهروند یادآور می شود که در قانون پیش بینی و تدوین شده است. از نظر حقوقی، جامعه نیازمند وجود مقرراتی است که روابط تجاری، اموال، مالکیت، شهرسازی، سیاسی و حتی مسائل خانوادگی را در نظر گرفته و سامان دهد. از این رو از دید حقوقی موضوع حقوق شهروندی، روابط مردم شهر، حقوق و تکالیف آنان در برابر یکدیگر واصول و هدف ها و وظایف و روش انجام آن است.

همچنین نحوه اداره امور شهر و کیفیت نظارت بر رشد هماهنگ شهر است که می توان به عنوان مهمترین اصولی بدانیم که منشعب از حقوق اساسی کشور است.
در واقع حقوق شهروندی آمیخته ای است از وظایف و مسئولیت های شهروندان در قبال یکدیگر، شهر و دولت یا قوای حاکم و مملکت و همچنین حقوق و امتیازاتی که وظیفه تأمین آن حقوق بر عهده مدیران شهری (شهرداری)، دولت یا به طور کلی قوای حاکم می باشد. به مجموعه این حقوق و مسئولیت ها، حقوق شهروندی اطلاق می شود.

شهروندی پویا
شهروندی اشاره به زندگی روزمره، فعالیت های فردی و کسب و کار افراد اجتماعی و همچنین فعالیت های اجتماعی ایشان دارد و به طور کلی مجموعه ای از رفتار و اعمال افراد است. شهروندی پویا یا شهروندی فعال در واقع از این نگرش برخاسته است.

شهروندی از این منظر، مجموعه گسترده ای از فعالیت های فردی و اجتماعی است. فعالیت هایی که اگرچه فردی باشند اما برآیند آنها به پیشرفت وضعیت اجتماعی کمک خواهد کرد. همچنین است مشارکت های اقتصادی، خدمات عمومی، فعالیت های داوطلبانه و دیگر فعالیت های اجتماعی که در بهبود وضعیت زندگی همه شهروندان مؤثر خواهد افتاد. در واقع این نگاه ضمن اشاره به حقوق شهروندی مدون و قانونی در نگاه کلی تر به رفتارهای اجتماعی و اخلاقی می پردازد که اجتماع از شهروندان خود انتظار دارد. دریافت این مفاهیم شهروندی نیازمند فضایی مناسب برای گفت و گو و مشارکت مردم با نقطه نظرات متفاوت و نظارت عمومی است.

آموزش شهروندی

آموزش شهروندی بطور غیررسمی در خانه یا محل کار یا کارگاه های آموزشی و یا به طور رسمی به صورت سرفصل درسی مجزا در مدارس و حتی مدارس ابتدایی و یا به صورت رشته تحصیلی دانشگاهی در واقع به شهروندان می آموزد که چگونه یک شهروند فعال، آگاه و مسئولیت پذیر باشند، درواقع مبنای این آموزشها پرورش یک شهروند نمونه یا شهروند خوب یا ارائه یک الگوی شهروندی نیست بلکه به آنان می آموزد که چگونه تصمیمات خود را با توجه به مسئولیت هایشان در قبال اجتماع و زندگی فردی خود اتخاذ نمایند.

تربیت شهروندی، یکی از فروع شهروندی است که باتوجه به تحولات سریع اجتماعی، فن آوری و سیاسی دوران معاصر، از جمله دلمشغولی های برنامه ریزان  سیاستگذاران تعلیم و تربیت کشورهای جهان به شمار می آید. در کشورهای توسعه یافته مفاهیم شهروندی از دوران کودکی تا نوجوانی آموزش داده می شود و دولت نیز آموزش های لازم را در اختیار و والدین و معلمان قرار می دهد. در انگلیس از سال 2002 میلادی، آموزش شهروندی و آشنایی با آن بطور رسمی در برنامه درسی مدارس از سنین 11 تا 16 سالگی قرار گرفت. اهداف این آموزش ها عموماً موارد ذیل است:

آشنایی با حقوق و مسئولیت های شهروندی

بحث و بررسی در باره سرفصلها و موضوعات مهم شهروندی
فهم و شناخت جامعه و آشنایی با فعالیت های اجتماعی
مشارکت فعال در یک برنامه اجتماعی یا گروهی
حقوق مصرف کننده

امروزه به دلیل تنوع نیازها و تخصصی شدن مشاغل، افراد یک خانواده برای تأمین حداقل مایحتاج مصرفی خود نیازمند استفاده از کالاها  خدمات عرضه شده توسط دیگران هستند. از اینرو نیاز به کالاهای مصرفی و خدمات یک نیاز ضروری و اجتناب ناپذیر است که هرگونه اختلال در تولید و توزیع آنها می تواند جامعه و مدیریت آن را به چالش بکشاند و علاوه بر زیانهای مادی صدمات و زیان های معنوی را نیز متوجه مصرف کننده نماید.

مفاهیم شهروندی

مفهوم حقوق بشر اغلب در کنار دو مفهوم (حقوق اساسی) و (حقوق شهروندی) مطرح می شود. این سه مفهوم، گاه مترادف جانشین یکدیگر به کار می روند اما در تفکیک مفهومی مرزهای ظریفی میان این مفاهیم سه گانه و دلالت موضوعی وجود دارد. می توان گفت حقوق شهروندی آن بخش از حقوق اساسی است که در قانون اساسی هر کشوری شکل (ملی) به خود می گیرد و فقط شامل حال شهروندان همان کشور خاص می شود (مانند حق مشارکت سیاسی که ملهم از حقوق بشر در شکل نسبی آن است.)

بسیاری بر این عقیده اند که قوانین موضوعه هر کشوری تأثیر مستقیم از مفهوم شهروندی و حقوق شهروندی می پذیرد. بعضی شهروندی را در ابعاد اجتماعی، سیاسی و مدنی تقسیم بندی می کنند اما به نظر می رسد در دسته بندی کلی می توان شهروندی را در مسئولیت های فردی و اجتماعی شهروندان و همچنین مسئولیت های دولت در قبال شهروندان بررسی کرد. با نگاهی کلی در جوامع مختلف می توان بخشی از این مفاهیم مشترک را عنوان و تکمیل کرد.

مسئولیت های اجتماعی

شهروندان به طور داوطلبانه امکانات خود را جهت کمک به پیشرفت و بهبود شهر به کار می گیرند. شهروندان فعال با توجه به تخصص و استعداد خود در سازمان ها و کمیته های محلی گوناگون نظیر انجمن اولیا و مربیان و سازمان های غیردولتی عضویت و فعالیت می کنند. شرکت در نشست ها و اجتماعات شهری، حضور در محکمه های عمومی، مشارکت در پروژه های اجتماعی برای پیشرفت جامعه و همچنین یافتن مشکلات و راه حل آن ها بسیار سودمند خواهد بود. صاحبنظران برین عقیده اند که اجتماعات محلی، و نهادهای مردم محور می توانند با ارائه رفتارهای جدید و نهادینه ساختن آنها در جوامع، نقش مؤثری در ایجاد و بازتولید مفهوم شهروندی ایفا نمایند.

مسئولیت های فردی

رأی دادن: حق رأی در عین حالی که، از نظر بسیاری، از جمله مسئولیت های شهروندی محسوب می گردد اما در واقع یک امتیاز نیز می باشد. کسانی که رأی نمی دهند در واقع صدایشان در دولت شنیده نمی شود.
قبل از هر رأی گیری، اطلاعات مربوط به موضوع یا نامزدها باید بصورت شفاف به اطلاع شهروندان برسد.
خدمت در ارتش: در زمان جنگ، هرمردی که توانایی بدنی دارد، برای جنگ فراخوانده می شود. در زمان صلح نیز به صورت خدمت اجباری سربازی و یا داوطلبانه در نیروهای مسلح حاضر می شوند.

در بعضی ایالات یا مناطق محلی، ممکن است به افرادی فرمان داده شود تا در دستگیری مجرمین یا برای برقراری صلح و امنیت یا اجرای یک فرمان به کلانتر کمک کنند.
احترام به قانون و حقوق دیگران: هر شهروندی می بایست از قوانین اجتماع، ایالت و کشوری که در آنجا زندگی می کند، پیروی کند.
هرشهروندی می بایست به حقوق دیگران احترام بگذارد.

پرداخت مالیات: هر شهروندی موظف به پرداخت مالیات بردرآمد و دیگر عوارض قانونی براساس درستکاری و راستی و سرموقع می باشد.

مسئولیت های دولت

از جمله مسئولیت های دولت، خرج نمودن مالیات و عوارض دریافتی توسط بخش های دولتی جهت ارائه خدمات زیر، به شهروندان است:
حفاظت از جان و مال و حقوق و امنیت شهروندان توسط پلیس، آتش نشانی، امداد در حوادث و بلایای پیش بینی نشده، دادگاه و سامانه قضایی و نیروهای مسلح.
بهداشت و سلامتی: آب و غذای سالم، بازرسی از شیر و گوشت، نگهداری از بیمارستان ها
آموزش: مدرسه ها و کتابخانه های عمومی.
نگهداری، تعمیر و ساخت جاده ها، بزرگراه ها و خیابان ها و راه آهن.
حفاظت و نگهبانی از منابع طبیعی، جنگل ها و محیط زیست.
حفاظت از پس اندازها، با بازرسی از بانک ها و ضمانت حساب های بانکی.
کمک و جبران خسارات: در موارد پیش بینی نشده مانند. سیل، زلزله و خشکسالی.
شهروندی در کشورهای گوناگون
شهروندی در ایران

تا قبل از این در ایران، شهروندی تنها از منظر شهر و شهرنشینی مطرح می گردید و شهروندی رابطه متقابل یک شهرنشین با شهر و مدیران شهری و شهرداری دیده می شد و حقوق شهروندی را در گرو تصویب نقشه جامع شهر می دیدند.
اما استفاده از واژه شهروند و شهروندی یا حقوق شهروندی در سال های اخیر در میان حقوقدانان و مجامع قانونی و حقوقی دید جامعتری یافت. در سال 83 قانونی با عنوان (احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی) به تصویب مجلس رسید و به نام (بخشنامه حقوق شهروندی) در قوه قضائیه، دستور کار واحدها قضایی بود. . رئوس مهم این قانون درباره نحوه بازداشت و بازجویی و منع شکنجه و رفتار با متهمان توسط ضابطین و مجریان قضایی بود.

در ایران به کودکانی که یکی از والدین آن ها شهروند کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان باشد با مشکل شهروندی روبرو هستند. سالانه 12 هزار دختر ایرانی با اتباع بیگانه ازدواج می کنند. به استناد آمارهای منتشر شده 33 هزار فرزند حاصل از ازدواج دختران مشهد با اتباع بیگانه بدون شناسنامه هستند.

قواعد تابعیت در قانون مدنی ایران آورده شده اند. جلد دوم قانون مدنی مصوب 1313 با اصلاحات بعدی در شماری از مواد خود به شرایط کسب تابعیت ایرانی، سلب تابعیت و بازگشت به تابعیت اختصاص پیدا کرده است. ماده 976 قانون مدنی کسانی را که ایرانی هستند برشمرده و ماده 976 شرایطی را که بیگانگان می توانند به تابعیت ایرانی درآیند مقرر نموده است. ماده 979 اعلام می دارد: (اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند.

1- به سن هجده سال تمام رسیده باشند.
2- پنج سال اعم از متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده باشند.
3- فراری از خدمت نظامی نباشند.
4- در هیچ مملکتی به جنحه یا جنایت غیرسیاسی محکوم نشده باشند. در مورد فقره دوم این ماده مدت اقامت در خارجه برای خدمت دولت ایران در حکم اقامت در خاک ایران است.

شهروندی در افغانستان

در قانون اساسی افغانستان از واژه تبعه استفاده شده است. از مهم ترین عوامل اخلال در روند شهروندی در افغانستان معاصر، جنگ سالاری، مرد سالاری، ونژادپرستی و قوم گرایی) نام برده می شود. جنگ سالاری در 250 سال اخیر تاریخ افغانستان مبنای جامعه بوده است و هر گروهی که قدرت نظامی بیشتری داشته است از قدرت سیاسی برخوردار می
شده است. مردسالاری نیز در جامعه افغانستان ریشه دوانده است، چنانکه زنان نیمی از شهروندان هستند که در عمل همچنان از حضور در جامعه افغانستان بازمانده اند.

ایالات متحده آمریکا

حقوق شهروندی و آزادی مردم ایالات متحده آمریکا در منشور حقوق ایلات متحده آمریکا که در سال 1791 (میلادی) به قانون اساسی آن کشور الحاق گردید، مشخص و حراست شده است. مهم ترین حقوق شهروندی در ایالات متحده آمریکا براساس این منشور عبارتند از:

متمم یکم: آزادی مذهب و آزادی بیان
متمم دوم: آزادی مالکیت و حمل اسلحه
متمم سوم: حراست از مالکیت مسکن افراد در زمان صلح و جنگ
متمم چهارم: حق امنیت جان، مسکن و مالکیت افراد در برابر تفتیش و توقیف
متمم پنجم تا هشتم: دادرسی، محاکمه و مجازات عادلانه
متمم نهم: منحصر نشدن حقوق و آزادی افراد به موارد بیان شده
متمم دهم: محفوظ داشتن اختیاراتی که به موجب قانون اساسی به دولت فدرال اعطا نگردیده و یا برای ایالت ها ممنوع نشده، برای ایالت ها یا مردم.